Posebnost utvrđenih gradova Pounja i Cazinske krajine ogleda se u njihovim vojno – odbrambenim karakteristikama. Jedan od takvih je i Novigrad, koji je sagrađen krajem XV ili početkom XVI stoljeća. Godine 1531. dolazi u posjed knezova Zrinskih, koji su u grad postavljali svoje kapetane – čuvare tvrđave. Jedan od kapetana Mihajlo Deli Todor upravljao je gradom od 1549. do 1560. godine, kada je grad napala osmanska vojska sa 6 000 boraca.
Tom prilikom zapaljeno je skladište baruta a grad je razoren. U okršaju je poginuo i kapetan grada Deli Todor. Ipak, smrt kapetana nije bila uzaludna jer je grad brzim tempom obnovljen a u njegovu čast je nazvan Novi Todor, a kasnije i Todorovo. Novi napadi nagnali su stanovništvo da napuste mjesto, a u konačnici osmanska vojska zauzima grad 1578. godine, ali je on i dalje bio pust. Konačno naseljavanje grada počinje od 1635. godine. Više puta su ga napadali Austrijanci, a 1682. godine porušila ga je karlovačka banska vojska. Koliko je vojni prošlo ovim krajem svjedoči jedna narodna anegdota u kojoj se kaže: “S oružjem se ovdje vazda drugovalo, što je isklesalo mentalitet ‘ljutih’ Krajišnika. Što je zemlje turske i kaurske, zadrtijeg ne ima junaka…”
Nekada je to bilo jedno od najvećih utvrđenja u Bosanskoj krajini. Materijal sa grada mještani su koristili za gradnju novih građevina. Danas su očuvani jedino dijelovi zida okrugle branič kule i dijelovi istočnog bedema. Ostatak je uništen uslijed izvlačenja materijala za nove objekte. Istočni dio grada sa velikom branič kulom nastao je u srednjem vijeku. Oko kule, koja je najjače branjena, nalazio se četverougaoni obor sa četiri okrugle kule na uglovima, što je odgovaralo gotičkom stilu gradnje Cazinske krajine i Pounja. U periodu osmanske uprave na zapadnoj strani dograđen je novi veliki bedem. Tu je izgrađena i manja džamija za potrebe vojne posade. Ostaci zidina, kula i džamija danas su nacionalni spomenik.
Godine 1973. otvorena je novosagrađena džamija u Todorovu.
Tom prilikom otvorenju je prisustvovalo preko 50 000 posjetilaca. Bila je to prva džamija na ovim prostorima da je imala dvije munare. Zbog toga je Krajišnici nazvaše “Hasijja” ili “Posebna”. Taj generacijski poduhvat stanovnici Todorova i Cazinske krajine završiše sa imamom Zuhdi efendijom Imamovićem koji je bio projektant džamije. Džamija je izgrađena na pet kubeta koji su simbolizirali pet temeljnih dužnosti islama, središnje kube na tevhid, a četiri manja na ono što izrasta iz temelja tevhida – namaz, post, zekat i hadž.
Prema narodnom predanju u Starom gradu Todorovu postojala je stara džamija izgrađena od drvenih talpi koja je porušena, a ne njenom mjestu sagrađena je 1868. godine nova džamija, u čijem su podu završile talpe nekadašnje džamije. Prema Hamdiji Kreševljakoviću džamiju su gradili primorski majstori: Vicko, Pepo i Lovro. Prema usmenim predajama Krajišnici su za samo jedan dan nanijeli kamen za njezinu izgradnju.
Poredao se čovjek do čovjeka od potoka do džamije i tako je pribavljeni kamen išao s ruke na ruku. Džamija je služila svrsi sve do izgradnje nove potkupolne izvan Starog grada. Stara džamija trenutno nema krova, prozora i vrata. Kameni zidovi su obrasli sa gustim rastinjem koje ih ugrožava. Džamiju je krasio posebno visoki drveni mahfil postavljen na dvama nivoima, a predstavljala je jednu od arhitektonskih najvrjednijih džamija sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini. I dok su dvije munare posebnost nove todorovske džamije, stara je posebna zbog dva mahfila. Objekat je u cjelini zidan lomljenih kamenom, a zidovi su i s unutrašnje i sa vanjske strane malterisani. Bila je pokrivena četvorovodnim krovom s pokrovom od šindre.
macanovici.net
